В.Е.Борейко.
Гістарычна тэорыя айчыннага запаведнага справы разглядала запаведнікі як эталоны прыроды. Меркавалася, што запаведнікі пры дапамозе адмысловых мер захоўваюць тыповыя і ўнікальныя натуральныя прыродныя ландшафты, якія будуць служыць нейкімі прыроднымі эталонамі для правядзення навуковых даследаванняў (11). Гэтыя погляды з'яўляюцца дамінуючымі ў айчынным запаведным справе і па гэты дзень.
Аднак, як трапна заўважыў вядомы амерыканскі даследчык гісторыі аховы прыроды і запаведнай справы ў Расіі Д. Уинер: «... паступова канцэпцыя эталона стала« асядаць» пад грузам сваёй жа ўласнай тэарэтычнай і практычнай недасканаласці» (12).
К.Д. Зыкаў, Н.Ф. Реймерс, К.П. Філонаў лічаць, што «вопыт айчынных запаведнікаў паказвае, што ажыццяўленне эталоннай функцыі ... праблематычна» (32). Адной з прычын з'яўляецца праблема знешніх уздзеянняў: паветраныя і водныя забруджвальнікі, синантропотизация, зграі зьдзічэлых сабак, трапленне мінеральных угнаенняў і «пустазельных» раслін, падзенне ўзроўню вады з-за меліярацыйных работ па суседстве, шум і да т.п. Так, у запаведнай стэпе Асканія-Нова доля сінантропнымі раслін ўжо склала 40% (18).
Іншым чыннікам стала праблема невялікіх запаведнікаў, перш за ўсё стэпавых, дзе ўвядзенне запаведнасьці спрыяла скарачэнні біяразнастайнасці (перш за ўсё расліннага) і ператварэнню стэпе ў лесастэп. Іншымі словамі запаведнік, закліканы ўвасобіць ролю стэпавага эталона, са сваёй задачай не спраўляўся. Гэта выклікала рэзкую крытыку ідэі абсалютнай запаведнасьці, класічных прынцыпаў запаведнай справы (13). У якасці альтэрнатывы прапаноўваліся і прапануюцца рэгуляцыйныя меры, актыўныя мерапрыемствы па кіраванні прыроднымі комплексамі. Што, у сваю чаргу, яшчэ больш хвалявала прыродныя запаведныя комплексы, а таксама спрыяла незаконнаму камерцыйнага выкарыстання прыродных рэсурсаў запаведнікаў (нарыхтоўка сена, драўніны, мяса дзікіх капытных і да т.п.) (1, 2).
Аднак усё больш-менш ўстане на свае месцы, калі мы ўдакладнім канцэпцыю запаведнікаў-эталонаў з пазіцыі тэорыі дэтэрмінаванага хаосу, прызнаўшы хаос дзікай прыроды галоўнай каштоўнасцю і мэтай запаведнікаў.
У гэтым выпадку запаведнік будзе разглядацца ня як эталон тыповых і ўнікальных прыродных ландшафтаў, а як эталон натуральнага, спантанага ходу прыродных працэсаў (32). Тады не трэба будзе баяцца паступовага, спантанага, хаатычнага ператварэння запаведнай стэпе ў лесастэп, запаведнай стэпе - у лес і да т.п. Тэорыя дэтэрмінаванага хаосу дазваляе больш спакойна ставіцца да ваганняў колькасці «шкодных» насякомых, пажараў, разглядаючы іх як простае нелінейнае ўзаемадзеянне шэрагу кампанентаў. Кіслотныя дажджы і іншыя забруджвання навакольнага асяроддзя, а таксама глабальнае пацяпленне не будуць уступаць у рэзкае супярэчнасць з поглядамі на запаведнік як эталон натуральнага, спантанага ходу прыродных працэсаў.
У сваю чаргу ўсе змены, якія адбываюцца ў адносна натуральнай дзікай прыродзе (некранутай прыроды ў цяперашні час на Зямлі не існуе), будуць прадстаўляць найкаштоўнейшы матэрыял для навуковых даследаванняў, якія маюць перш за ўсё працяглы, маніторынгавы характар.
Прычым, стан дэтэрмінаванага хаосу можа падтрымлівацца не толькі ў вялікіх па плошчы запаведніках, якія захоўваюць самарэгулявальная прыродныя экасістэмы. Якімі б маленькімі па плошчы і няпоўнымі (без капытных, буйных драпежнікаў) не былі запаведныя экасістэмы, яны па-ранейшаму валодаюць магутнымі рэгуляцыйныя прыроднымі механізмамі. Хаосу падуладная прырода і невялікіх запаведнікаў (спантаныя працэсы пераўтварэння запаведнай стэпе ў лесастэп таму прыклад), а таксама тыя часткі запаведнікаў, якія маюць антрапагенны характар. Прыклад Чарнобыльскай зоны, дзе з 1986г. спынена гаспадарчае выкарыстанне, паказвае, як паспяхова хаос можа аднавіць дзікую прыроду.
У дадзеным выпадку, як лічаць Н.Ф. Реймес і Ф.Р. Штильмарк, «заповедание можа ажыццяўляцца як аднаўленчы акт, своеасаблівая« рэанімацыя »прыроднай сістэмы» (17).
Новае мэтапакладання для запаведнікаў
Згодна з Законам «Аб прыродна-запаведным фондзе Украіны», запаведнікі ствараюцца з мэтай «захавання ў натуральным стане тыповых або унікальных для дадзенай ландшафтнай зоны прыродных комплексаў з усёй сукупнасцю кампанентаў» (15). Аднак захаванне тыповых або унікальных прыродных кампанентаў дзікай прыроды ў часе нават з улікам сур'ёзнага ўмяшання чалавека немагчыма.
«Мы не можам захаваць дзікую прыроду як захоўваюць трускаўку - сабраную, звараную і закрытую ў банкі. Захоўваць дзікую прыроду гэта азначае захоўваць яе аўтаномію і свабоду »- піша амерыканскі эколаг і экофилософ Джэк Тэрнер (3). Хочам мы гэтага ці не, усё роўна прыродныя кампаненты будуць змяняцца ў часе. У запаведніках будуць з'яўляцца новыя віды мікраарганізмаў, раслін, жывёл, змяняцца раслінныя супольнасці, берагі рэк, узровень грунтовых вод, ветрыцца пяшчанікамі. Таму дадзеная мэта, запісаная ва ўкраінскім законе, з'яўляецца нерэальнай.
Яшчэ больш супярэчлівай і заблытанай з'яўляецца мэта запаведнікаў, пазначаная ў расійскім Законе «Аб асабліва ахоўных прыродных тэрыторыях»: «Захаванне і вывучэнне натуральнага ходу прыродных працэсаў і з'яў, генетычнага фонду расліннага і жывёльнага свету, асобных відаў і супольнасцяў раслін і жывёл, тыповых і ўнікальных экалагічных сістэм »(14). Па сутнасці тут змяшаныя два роду дзейнасці запаведніка: ахова і навука. Што тычыцца навукі, яна не можа з'яўляцца мэтай, а ёсць толькі адна з галоўных задач запаведніка. Бо без запаведнасьці даследаванні ў запаведніку становяцца навукова нецікавымі.
Зараз давайце разбярэм прыродаахоўную частка сфармуляванай мэты запаведніка ў дадзеным Законе. Мы падтрымліваем першую частку фармулёўкі: «Захаванне (...) натуральнага ходу прыродных працэсаў і з'яў». Аднак гэтая частка супярэчыць захаванню «асобных відаў і супольнасцяў раслін і жывёл, тыповых і ўнікальных экалагічных сістэм». У гэтым можна пераканацца на прыкладзе функцыянавання стэпавых запаведнікаў, дзе рэжым абсалютнай запаведнасьці, неабходны для захавання натуральнага ходу прыродных працэсаў і з'яў (напрыклад, зарастання стэпе хмызняком), перашкаджае захаванню унікальнай экалагічнай сістэмы - стэпе.
Таму дадзенае мэтапакладання для запаведнікаў, запісанае ў расійскім Законе, таксама не можа быць прызнана рэальным. Больш за тое, яно правакуе пастаянныя канфлікты ў менеджменце запаведнікаў паміж прыхільнікамі абсалютнай запаведнасьці і эколагамі-рэгулятарамі.
Выйсці з гэтай патавай сітуацыі можна толькі адным шляхам - заканадаўча замацаваўшы мэта запаведнікаў у такой фармулёўцы: «Мэтай прыродных запаведнікаў з'яўляецца падтрыманне натуральных спантанных прыродных працэсаў і з'яў». Шляхам захавання хаосу дзікай прыроды ва ўмовах запаведнасьці. Нават пры ўмове скарачэння біяразнастайнасці або змены тыповых або унікальных прыродных ландшафтаў. Што ж тычыцца захавання супольнасцяў або асобных відаў флоры і фауны, унікальных або тыповых прыродных ландшафтаў - то гэта можа быць мэтай нацыянальных паркаў, заказнікаў, іншых ОПТ, ня ставяць у частку кута падтрыманне хаосу дзікай прыроды.
Больш падрабязна аб пытаннях запаведнасьці можна прачытаць у кнізе В.Е.Борейко "Запаведнікі, запаведнасць і жывародзячыя хаос" http://ecoethics.ru/books/ohrana-dikoy-prirody/
УЛьП
2017/11/25
0 коммент.:
Дописати коментар